Олонхо5о ус дойдуну чинчийии
Автор: Научно - практическай конференция, 2010 с.
Докторова Глафира, (4 кылаас) «Олонхо ус дойдутун чинчийии» - 1 миэстэ.
Улэм актуальноhа
Норуот улуу дьоннорунан, чулуу талааннаахтарынан айыллыбыт айымньылар, дьон-норуот оло5ун, ейун-санаатын таба, диринник кердерен биhиги куннэрбитигэр диэри тиийэн кэлбиттэр. Олонхо аан дойдуга билиннэ уонна сыаналанна, шедевр буолла. Олонхо5о норуот тылын уонна культуратын баайа, биhиги ебугэлэрбит олоххо аналлара, сыhыаннара уонна оло5у билиилэрэ барыта мунньулла сылдьар. Ол иhин олонхо ус дойдутун чинчийэргэ сананным.
Улэм сыала
- Олонхо5о ус дойдуну чинчийии
- Билинни биhиги олохпутун кытта тэннээн керуу
Улэм соруга
- Олонхо туhунан литератураны кердееhун, уерэтии.
- Ус дойдуга кимнээх олороллорун, аналларын, дьуhуннэрин уерэтии, чинчийии, тэннээн керуу.
- Ус дойду айыллыытыгар туттуллар тыллары, символлары уерэтии.
Уеhээ дойду
Айыы сирэ-уота хайдах кестуулээ5ин уонна онно олохсуйбут ханнык айыылар баалларын аттар сууруулэринэн керебут.
Урун Аар тойон кемус уоругун керде кербутунэн
Тус илин диэки туhунэн кэбистилэр,
Одун Хаан дойдутун ортотунан ойуттулар,
Чыныс Хаан дойдутун чугдаарда туоттулар.
Ити курдук, Уоттаах Дьеhегей, Куруе Дьеhегей, Кун Дьааhын тойон, Иэйиэхсит, Айыыhыт, Хотой хомпоруун тойон аттыларынан охсуллан ааhан ар5аа халлаан аннынан Айыы Умсуур уда5ан алгыстаах алааhын бэтэрээ еттунэн аттар битийэ кетеннер ааhаллар.
Орто дойду
Олонхо5о орто дойду уеhээ уонна аллараа дойдулар икки ардыларыгар турар. Орто дойду кумах куйаардаа5а, от-мас уунэр сирдээ5э, суду хайалардаа5а уустаан-ураннаан ойууланар. (…)
Бу дойду оло5о, сирэ-уота, айыл5ата мэлдьи уларыйа-тэлэрийэ турар. Ханнык ба5арар айыл5а баай. Кэрэ. Ол эрэн уйгута уостуон, уута уолан бараныан сеп. Ол иhин айыл5аны киhи бэйэтэ харыстыахтаах.алдьатыа-киртитиэ суохтаах. (…)
Улуу Бай5ал, Одун Бай5ал, туустаах Бай5ал, Абалаах Аhыы Бай5ал
Бу орто дойдубут
Аллараа дойдуттан, адьарай сириттэн
Аргыар айа5а буолбут
Уеhээ дойдуттан улускэннээх халлаантан
Ургуер уелэhэ буолбут
Была5айга ыллара турар былдьаhыктаах сир эбит.
Орто дойду олохтоохторо
(…)
Саха Саарын Тойон
Сабыйа Баай Хотун
Туйаарыма Куо
Бухатыырдар
Тойоттор, хотуттар, ча5ардар, уо.д.а.
Аллараа дойду
Аанай-туонай аллара дойду
Ар5аа-со5уруу еттугэр муус кудулу бай5ал
Хоту-со5уруу еттугэр-еhех хаан хайалар
Олохтоохторо: абааhылар, абааhы бухатыыра, абааhы кыыhа. Кинилэр быhыылара-таhаалара санааларын курдук олус куhа5ан. Бу дойдуга элбэх аймах уус баар.
Ус дойду олохтоохторун белехтееhун
Тумук
Бу улэм тумугэр олонхо5о ус дойду сирин-уотун, дьонун сэргэтин, ырыатын-тойугун биллим, уерэттим.
Биhиги олохпутун кытары тэннээн керер буоллахха, Уеhээ дойду диэн дьон-сэргэ утуе5э кэрэ5э тардыстар сырдык ырата, ба5а санаата, инники олох уунэр са5ахтара буолуон сеп эбит.
Орто дойду диэн дьон-сэргэ билинни оло5о-дьаhа5а.
Аллараа дойду диэн ыарыы, сутуу, дьан-дьаhах, араас куhа5ан дьайыылар.
Мин эhэм Данилов Афанасий Иванович 1927 с. Сургуулукка тереебутэ. Кини тойуксут, олонхоhут, оhуохайдьыт, ырыаhыт эбит. 1957 с. Саха сирэ Москва5а баран оонньууругар Ньургун Боотур оруолун толорбут. Эмиэ ити сыл эдэр ыччат республикатаа5ы фестивалыгар Лауреат урдук аатын ылары ситиспит.
