Олонхо ус дойдута
Улэни толордо Уэээ Булуутээ5и Ю.Н. Прокопьев аатынан орто оскуола 5 кылааhын уэрэнээччитэ Докторова Глафира
Салайааччы: Николаева М.Д.
Актуальнаhа
Саха норуота былыр суруга суох этэ. Ол эрээри, норуот бэйэтин олорон ааспыт оло5ун, уеруутун-хомолтотун, ба5арар ба5атын, бастын чулуу дьоннорун тустарынан уус-уран тылынан хоhуйан, ойуулаан кердерерге дьулуhара.
Норуот улуу дьоннорунан, чулуу талааннаахтарынан айыллыбыт айымньылар, дьон-норуот оло5ун, ейун-санаатын таба кэтээн, диринник кердерен, норуот кытаанах дьуулун тулуйан, уйэлэр усталарыгар сутэн симэлийэн хаалбакка, норуотунан чочуллан, тупсарыллан биhиги куннэрбитигэр диэри тиийэн кэлбиттэр.
Норуот айымньыта ураты куустээх, санаа кете5уулээх. Теhе да ыарахан олохтоох буоллар, айымньыларыгар санаа туhуутэ, мунчаарыы кестубэт. Хата, кэрэ кэскил, утуе санаа ерегейдууругэр эрэл кестер.
Ебугэлэрбит - ураанхай сахалар, кыhын устата тон-чэн кырыалаах бала5антан быкпакка чункуйан олордохторуна, улуу олонхоhут ааны аhан киирдэ5инэ, дьиэ иhэ сырдаабыкка дылы буолара. Кемулуек оhохторун тигинэччи оттон, олонхоhуттарын ус тууннээх кун мэлдьи олонхолотон, куннэрин-дьылларын барыыллара эбит.
Олонхо - сырдык уонна харана куустэр курэстэhиилэрин, дьоллоох-соргулаах олох тустэнэрин туhунан уус-уран айымньы. Бу - саха норуотун тылынан поэтическэй пааматынньыга, оло5ун энциклопедията.
Олонхо Аан дойдуга билиннэ уонна сыаналанна. Онон саха киhитэ бары олонхону билиэхтээх, то5о диэтэххэ, олонхо5о норуот тылын баайа, биhиги ебугэлэрбит олоххо аналлара, сыhыаннара уонна оло5у билиилэрэ барыта мунньулла сылдьар.
Олонхо5о ус дойду баар. Уеhээ, орто уонна аллараа.
Олонхо ус дойдута
Уеhээ дойду
- Сырдык ыраас киэн куйаар, Урдуку айыылар, танаралар дойдулара. Олохтоохторо: Урун Аар тойон, Адьыны Сиэр хотун, Кун Дьеhегей айыы, Куруе Дьеhегей хотун, Айыы Умсур уда5ан уонна да атыттар олороллор.
Бу танаралар Орто дойду дьонун араначчылыыллар, олохторун олохтууллар уонна дьыл5аларын тустууллэр.
Орто дойду
Ула5ата кестубэт,
Унуоргута биллибэт,
А5ыс иилээх -са5алаах.
Алта киспэлээх,
Атааннаах-менуеннээх,
Айгыр -силик бэйэлээх
Аан ийэ дайды.
Олохтоохторо
Бухатыырдар (Ньургун Боотур, Урун Уолан), Куолар (холобур: Туйаарыма Куо, Айталыын Куо ), тойоттор, хотуттар, дьон-сэргэ, ча5ардар уонна да атыттар.
Олонхо бухатыырын тас керунун, кууhун-уо5ун туhунан уустаан-ураннаан маннык кердереллер.
Ус былас уербэйэр еттуктээх,
Биэс былас биэкэйэр биилэрдээх,
Алта былас аманаат дара5ар сарыннаах,
Баай тиитим бастын дулунун
Балтаччы ууран барыллаабыт курдук
Барылы ньыгыл быччыннаах эбит.
Ньургун Боотур туhунан
ДЬулусханнаах дьулуо манан халлаан
Дьураатыгар тура теруебут
Дьулусхан Субуйа суурук
Дьураа хара аттаах
Дьулуруйар Ньургун Боотур дэнэр.
Эбэтэр Урун Уолан бухатыыр туhунан
Ус уут куруену урдунэн кестер
Урумэччи манан аттаах
Урун Уолан бухатыыр.
Олонхо бухатыырын анала - айыы дьонун кемускээhин, абааhы бухатыырын кыайыы-хотуу. Бухатыыр сурун хаачыстыбатынан кини иннигэр туруоруммут сыалын-соругун ситиhэр куустээх санаалаа5а буолар. Олонхо5о мааны дьуhуннээ5и аарыма кырдьа5астарым, аатырбыт олонхоhуттарым маннык тылларынан ойуулаан-дьуhуннээн, киэргэтэн кердереллер.
Танас бутэй талба-нарын тамана кестер,
Эт бутэй эттэр эриэккэс унуо5а кестер,
То5ус былас суhуохтаах тунал5аннаах ньуурдаах
Туйаарыма Куо диэн
Ус дойду урдунэн угэс буоллун диэн
Уhуйэн кэбиспиттэр эбит.
Кини кэрэ дьуhуннээх уонна эйэ5эс майгылаах. Бу уобарас саха норуотун кэскилин, утуе майгытын, кэрэ5э тардыhыытын кердерер.
Аллараа дойду
Олохтоохторо: абааhылар, абааhы бухатыыра, абааhы кыыhа. Кинилэр быhыылара-таhаалара санааларын курдук олус куhа5ан.
Атара кутуруктаах, арбыйа тиистээх
Арсан Дуолай абааhы,
Илиэhэй бииhин ууhун ийэтэ буолбут
Ала буурай абааhы,
Уорааннаах тыыннаах, уора5айдаах санаалаах
Уот уhутаакы бухатыыр,
Сараhын сирэй, сарыы таналай
Илиэhэй кыыhа Имэн татай,
Адьарай кыыhа алып сэгэйээн
Кыыс о5о Кыскыйдаан Куо... дэнэр.
Абааhылар орто дойду оло5ун аймыыр, алдьатар, былдьыыр, урусхаллыыр аналлаахтар.
Олонхо5о сурун миэстэни ылар айыы бухатыырын аллаах ата
АТ - айыы бухатыырын бастын до5оро
Айыы бухатыырын айана-сырыыта, кини элбэх кирбиилэри туорааhына, елуугэ-алдьархайга тубэhиитэ, кунэ хараарыыта, кэлиитэ-барыыта барыта кини аллаах атыттан, миинэр минэтиттэн, бастын до5оруттан тутулуктаах.
Бухатыыр ата кини
Тардыстар талаhата,
Келунэр келете,
Миинэр минэтэ.
Кини ханнык ба5арар ыарахан мэhэйдэри атын кеметунэн туоруур. Улуу бухатыыр ата бэйэтигэр серу сеп тубэhэр, чулууттан чулуу буолар: кутур куустээх-уохтаах, еркен ейдеех, иччитигэр бэриниилээх, ус дойдуга учугэйдик биллэр. Хаhан да5аны ата иччитин иэдээннэ со5отохтуу хаалларбат. Наадалаах кэмигэр утуе субэhит буолар, киhилии кэпсиир, сахалыы санарар буолар. Ол курдук, холобур, Урумэччи Манан аттаах Урун Уолан бухатыырга: Эппит тылбын эккэр инэр, Санарбыт санабын санаа5ар хатаа….
А5ыс уон а5ыс ааhар былыт албастаах адьарай кыргыттара
Ус айыы кыргыттара буолан кубулунан
Ус еттугуттэн айах тутуохтара.
Айах туппут астарын аhыыр эрэ буолаайа5ый,
Алаhа бараан дьиэлэрин аанын аhаайа5ый.
Айыы бухатыырдара аналлаах аттарынан айанныыр, ус дойдуну ере-таннары сыыйар буоллахтарына, абааhы бухатыырдара уксун уоттаах Мо5ойдору келе гыналлар.
Олонхо5о орто туруу аан дойду ейдебулэ
Олонхо аан дойдуну, айыл5аны ойуулааhынтан са5аланар. Ол курдук, "Дьулуруйар Ньургун Боотур" олонхо5о:
Ара5ас айыы далбардаах ала5аркаан-тэтэгэркээн
Аан Ийэ дайды диэн ананан айыллан,
Ойон тахсар куннээх, охтон баранар мастаах,
Уолан баранар уулаах,
Уостан сутэр уйгулаах
Орто туруу бараан дойду диэн оноhуллубута эбитэ уhу....
Манна этиллэринэн, айыл5а баай, кэрэ. Ол эрэн, уйгута уостуон, маhа охтон, уута уолан бараныан сеп. Ол аата, айыл5аны киhи бэйэтэ харыстыахтаах, алдьатыа суохтаах.
Маны таhынан, биhигини тулалыыр эйгэ5э КУН биир сурун миэстэни ылар. Кун сири сылытар, сырдатар, кун баар буолан от-мас тыллар, кун киhиэхэ энергия биэрэр.
Оттон олонхо5о ити ейдебул эмиэ баар. Ол курдук, киhи уонна кун ыкса ситимэ тоhо5олоон этиллэр. Куну "Кун тойон", "Аламай манан кун", "Урун кун", "Ойон тахсар кунду кун", о.д.а. дииллэр, оттон киhини "Кун айыы киhитэ","Кун еркен ууhа", "Кун айыы дьоно" диэн ааттыыллар. Ити курдук, Киhи, айыл5а, тулалыыр эйгэ биир ситимнээх диэн ейденер.
Ону таhынан, олонхо5о биир улахан суолта маска бэриллэр. Ол курдук, а5ыс лабаалаах Аал Луук мас диэн баар. Аал Луук мас олонхо5о киhи айма5ы аhатар кэхтибэт уунуу, сайдыы бэлиэтэ буолар.
Олонхо5о саха ытык маhа хатын буолар. Саха дьоно бу маска сугуруйуутэ кестер. Хатыннар уунэн туралларын керен, Айыылар утуе сир бу баар эбит диэннэр, бу сиргэ Орто дойду оло5о буоллун диэн анаабыттар эбит.
"Ус уут манан булгунньах урут еттугэр уунэн турар илибирэс сэбирдэхтээх, нуо5ай манан хатын", "Урун кемус тумэрдьилээх хатын мас" диэн уустаан-ураннаан хоhуйуллар.
Биhиги билинни олохпутугар Мас суолтатата улахан. Мас баар буолан ойуур-тыа баар, ойуурга отон арааhа, кетер-суурэр угус. Мас баар буолан биhиги олорор дьиэлээхпит, миэбэллээхпит, кинигэ, тэтэрээт баар.
-
Саха сиригэр уунэр мастан ордук хатын мас киhи оло5ор туhата элбэх:
- Олус кэрэ кестуулээх, тулалыыр эйгэни киэргэтэр, салгыны чэбдигирдэр.
- Туос, мас иhит, киэргэл онороллор.
- Уксус, фурфурол диэн химическэй веществолары ылаллар. Фурфуролтан пластмасс, араас эмп фурациллин, лаах, кырааска о.д.а. оноролор.
- Хатын уутугар элбэх глюкоза, фруктоза, минеральнай туус уо.д.а. битэмииннэр бааллар.
- Сэбирдэхтэрэ араас ыарыыларга туhалыыллар.
Онон сахалар олонхо5о хатын маска сугуруйуулэрэ мээнэ буолбатах эбит.
Билинни биhиги олохпутугар уонна олонхо5о ессе биир тутаах суолталаах УУ буолар. Олонхо5о урэхтэр, куеллэр, муоралар, бай5аллар ахтыллаллар. Ол курдук, Одун бай5ал, Сун бай5ал, Балкыырдаах бай5ал, Уот кудулу бай5ал уо.д.а.
Бухатыыр елбет мэнэ уутун истэ5инэ тиллэн кэлэр, кууhугэр куус эбиллэр. Аал Луук мас силиhиттэн хаhан да тонмот куел уескуур. Бу куел уутун истэхтэринэ, кырдьа5астар эдэрдэригэр туhэллэр, мелтех кууhурэр, ыарыhах утуерэр эбит. Бу куелу бар дьон бары олус харыстыыллар, ытыктыыллар.
Ханнык ба5арар олонхо5о сырдык уонна харана куустэр охсуhуулара ойууланар.
Абааhылар, адьарайдар сурун бэлиэлэрэ - буур5а, холорук, этин, уот-баhаар буолар.
Тумуктээн эттэххэ, биhиги билигин ийэ айыл5абытын харыстаан, тулалыыр эйгэни кытта кэлим буолан, утуену уксэтэн, кэрэни кэрэхсээн олоруохтаахпыт. Оччо5уна эрэ бу орто туруу дойдубут маhа охтон бараныа, уута уолан бутуе, уйгута уостан сутуе суо5а.
-
Мин санаабар, олонхо ус дойдутун туhунан ырыта санаан керер буоллахха, билинни биhиги олохпутугар маннык дьуерэлиэххэ сеп буолуо:
- Уеhээ дойду диэн дьон-сэргэ тардыстар сырдык ырата, ба5а санаата. Инники олох сайдыытын уунэр са5ахтара.
- Орто дойду диэн дьон - сэргэ билинни оло5о-дьаhа5а.
- Аллараа дойду диэн ыарыы-сутуу, дьан-дьаhах, араас куhа5ан дьайыылар.
